مدرسه خلاق ، توسعه پایدار، آینده پایدار *دکتر مهرداد ناظری

مدرسه خلاق ، توسعه پایدار، آینده پایدار

*دکتر مهرداد ناظری

در مدرسه خلاق تلاش می‌شود با آمیزه‌ای از رنگ و طرح و ایده‌های نوین در معماری کلاس‌ها و حتی نوع ساخت حیاط مدارس، اتاق معلمان، مدیران و پرسنل خدمه تحولی اساسی را پدیدآورند. یک کلاس درس خلاق، کلاسی است که باید حتی از اتلاف سوخت و انرژی در آن جلوگیری به عمل آید به طوری که برای مثال تا حد امکان از پنجره‌های قدی بسیار بلند استفاده نشود تا سرما و گرما اتلاف نگردد.

در کلاس درس خلاق نحوه چینش میز و صندلی‌ها به گونه‌ای است که به ارتباطات گسترده دانش‌آموزان با یکدیگر کمک می‌کند. همچنین از تراکم و فشارهای فیزیکی آن‌ها به یکدیگر جلوگیری می‌شود.

مدرسه خلاق ، توسعه پایدار، آینده پایدار

*دکتر مهرداد ناظری

به نظر می‌رسد مدرسه‌های عصر سنتی و مدرن از بسیاری از تنگناها و ناملایمات رنج می‌برند. اگرچه نقدهای فراوانی برای اصلاح آن‌ها ارائه شده است، اما بسیاری از این نقدها عملاً نتوانسته است کار خاصی انجام دهد. مدرسه خلاق، مدرسه‌ای است که هم از لحاظ معماری و هم از لحاظ مفاهیم ارزشی تفاوت‌های بسیاری با مدارس سنتی و مدرن دارد. در مدرسه خلاق تلاش می‌شود با آمیزه‌ای از رنگ و طرح و ایده‌های نوین در معماری کلاس‌ها و حتی نوع ساخت حیاط مدارس، اتاق معلمان، مدیران و پرسنل خدمه تحولی اساسی را پدیدآورند. یک کلاس درس خلاق، کلاسی است که باید حتی از اتلاف سوخت و انرژی در آن جلوگیری به عمل آید به طوری که برای مثال تا حد امکان از پنجره‌های قدی بسیار بلند استفاده نشود تا سرما و گرما اتلاف نگردد. در کلاس درس خلاق نحوه چینش میز و صندلی‌ها به گونه‌ای است که به ارتباطات گسترده دانش‌آموزان با یکدیگر کمک می‌کند. همچنین از تراکم و فشارهای فیزیکی آن‌ها به یکدیگر جلوگیری می‌شود. همچنین فضاهای میان میز و صندلی‌ها به گونه‌ای در نظر گرفته می‌شود که عبور دانش‌آموزان و معلم‌ها به سادگی صورت گیرد. مهم‌ترین نکته در طراحی داخلی این مدارس، توجه به ترکیب رنگ‌های به کار رفته در اشیای داخلی است.  برهمین اساس خرید پرده، لوستر، آویزها باید توسط مجموعه‌ای از روانشناسان، متخصصین دکوراسیون و تزیینات داخلی انجام گیرد. همچنین تعیین محل کلی مدرسه، نحوه ساخت آن، استفاده از مصالح بدون نظر متخصصین و کارشناسان صورت نمی‌گیرد. چرا که آن چه در ساخت مدرسه مهم است، مکان جغرافیایی مدرسه و هم‌چنین فضای کلاس‌ها و اتاق معلمین و مدیران است. نکته دیگر این که لازم است از طراحی یکدست در مدارس پرهیز گردد. دلیلی ندارد که همه کلاس‌ها مطابق یک الگو ساخته شوند. بلکه می‌توان با توجه به استفاده‌های متفاوت و دروس مختلف، کلاس‌ها را به اشکال گوناگون طراحی کرد. مثلاً می‌توان در کلاس درسی که قرار است در آن جغرافیا تدریس شود، کلاس به شکل کره زمین احداث گردد که بچه‌ها بتوانند با حضور برروی نقشه جهان به‌طور عینی و عملی زمین را لمس کرده، بشناسند و یا برای کلاس موسیقی لازم است که اتاق‌های آگوستیک مطابق با استانداردهای لازم برای آموزش موسیقی ایجاد شود. به‌طور کلی کلاس‌های خلاق کلاس‌هایی است که ممکن است هر روز ریتم متفاوتی با گذشته داشته باشند. برهمین اساس می‌توان از دیوارهای کاذب با رنگ‌های متنوع برای آن‌ها استفاده کرد که مثلاً اگر قرار است روزی شادی و سرور در کلاس جریان یابد از رنگ‌های انرژی‌زا استفاده شود و اگر قرار است روزی طنین سکوت در کلاس‌ها نواخته شود طبیعتاً باید از رنگ‌های آرامش‌بخش و تسکین‌دهنده استفاده کرد. علاوه بر این آن‌چه حائز اهمیت است، توجه به فضای شهری، الگوهای مصرف، سبک‌های زندگی، محیط زیست و ارتباط میان آن‌هاست. این‌که یک شهر پویا، شهری است که در آن همه شهروندان در آن احساس امنیت و آرامش بکنند، امری بدیهی است. برای رسیدن به الگوی استاندارد زندگی در شهر، مدارس نقش اساسی ایفا می‌کنند. اگرچه ما در ابتدای این بحث به رابطه میان فضای مدارس و دانش‌آموزان پرداختیم، اما نباید فراموش کنیم که دستیابی به اهداف مورد نظر بدون توجه به روح و کالبد شهرها میسر نیست.  به عنوان مثال ما نمی‌توانیم هارمونی1 و تناسب2 رنگ‌ها را در مدارس رعایت کنیم وقتی که در کنار این مدارس خرابه‌ها و فضای زشت و نابهنجار داشته باشیم. وقتی از توسعه پایدار صحبت می‌کنیم، مقصود ما صرفا تحویل در یک بخش یا یک جزء از کل نیست، بلکه هدف این است که کل ساختار یک جامعه اعم از شهر و روستا و ... تغییر کند. اگر می‌خواهیم شهرهایی مدرن و دارای قواعد و استانداردهای بالایی برای زندگی انسان‌ها داشته باشیم، لازم است قواعد زندگی در جمع را هم در نهادهای دولتی و هم در نهادهای مدنی و مردمی نهادینه کنیم. ما در صورتی می‌توانیم احترام به قانون، احترام به یکدیگر و ... را پدید آوریم که هریک از اجزاء یک جامعه بر بخش‌های دیگر، نقش نظارتی و کنترل داشته باشند.  شک نباید کرد که مدرسه خلاق محل مناسبی برای ارتقاء فرهنگ مسئولیت‌پذیری و دوست داشتن یکدیگر است، اما همه این‌ها برای تقویت، به بسترهای خود نیاز دارد. به عنوان نمونه اگر در کلاس‌ها قوانین مدنی و رعایت حقوق دیگران آموزش داده شوند اما بعد از ظهر همین دانش‌آموزان را در صف‌های اتوبوسی که بدون تقلب و جلو زدن نمی‌توانند به موقع به خانه برسند، ببینیم طبیعتاً ما به یک تناقض مواجه خواهیم شد. لذا برای دستیابی به پیشرفت و توسعه همه جانبه لازم است، نظام برنامه‌ریزی همه جانبه‌نگر بوده و ضمن شفاف‌سازی معضلات موجود به بررسی و حل آن‌ها کمک کند.  متأسفانه گاهی اوقات در کشورهای جهان سوم دیده می‌شود که علی‌رغم سرمایه گذاری‌هایی که به شکل زیربنایی صورت می‌گیرد اما شرایط زندگی بهتر نمی‌شود. امروز در شهرهای بزرگ دنیا، مردم با آلودگی هوا، کیفیت پایین سیستم حمل و نقل، ترافیک، کوچک شدن پیاده‌روها و عریض شدن اتوبان‌ها مواجه هستند؛ اما برای آن که این معضلات مرتفع گردد، نیاز به مشارکت وسیع مردم است.  مشارکت می‌تواند به درک بهتری از فرهنگ‌ها، خرده فرهنگ‌ها و هنجارها بیانجامد. امروز در جهان با رشد سریع شهرنشینی رو به رو هستیم و هر روز شهرها بزرگتر و بزرگتر می‌شوند. حال اگر این رشد سریع را مدیریت نکنیم، به جای دستیابی به یک زندگی سالم با جامعه‌ای مملو از نابهنجاری‌ها و بزهکاری‌های بالارو به رو خواهیم شد و در همین جاست که نقش مدرسه خلاق آشکار می‌شود. همه می‌دانند که اندیشه مشارکت پیش‌زمینه حرکت به سوی توسعه است؛ اما برای دستیابی به مشارکت همگانی لازم است به دو نهاد خانواده و آموزش و پرورش توجه بیشتری شود. آموزش اگر مبتنی بر تفکر خلاق و انتقادی باشد، می‌تواند کمک شایانی نماید؛ اما برعکس اگر در مدارس به رشد تفکر دانش‌آموزان توجه نشود، به طور حتم با بن‌بست مواجه خواهیم شد. در این خصوص ایزنر3 استاد علوم تربیتی دانشگاه استنفورد 4 می‌گوید: «تفکر انتقادی یعنی توانایی نقد افکار و لذت بردن از کاوشی که فرد می‌تواند داشته باشد. به منظور افزایش این توانایی باید به دانش‌آموزان افکاری ارائه شود که ارزش کاوش‌گری داشته باشد.» او در ادامه می‌افزاید:  «افکار نیرومند، افکاری هستند که می‌توانند دانش‌آموزان را به جانب مقصدی هدایت کنند.»(ایزنر، 2004). در مجموع می‌توان رابطه بین معماری، دکوراسیون، زیبایی‌شناسی، زندگی شهری، مدارس و دانش‌آموزان را در گزینه‌های زیر مورد توجه قرار داد:  1ـ توسعه پایدار زمانی به دست می آیدکه تمام ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی به طور همزمان مورد توجه قرار گیرند. اگر همه بخش‌ها به طور همزمان رشد ننمایند ما با توسعه ناهمگون مواجه می‌شویم.  2ـ ژان گیران 5 در تحلیلی از فضا می‌گوید: «فقط نه مکانی با سه بعد که انسان در آن زندگی کرده و جابه‌جا می‌شود، بلکه حادثه‌ای است که از خلال آن یک اثر تحقق یافته که ابعاد فیزیکی خود را پشت سر می‌گذارد تا به رده یک اثر هنری برسد» (فکوهی، 1383). بر این اساس می‌توان گفت کلاس درس به مثابه یک تابلو نقاشی است که اگر هر در را در آن بگشایی با رنگین‌کمانی از نور و زیبایی مواجه می‌شویم و در خود مدرسه نیز همه چیز زیبا و شنیدنی و دیدنی و لمس کردنی است. 3ـ عده زیادی از جامعه‌شناسان معتقدند دستاوردهای مدرنیته برای همه کشورها به یک اندازه مفید نبوده است. مثلاً عده‌ای می‌گویند ایجاد اتوبان‌ها و افزایش تعداد اتومبیل‌ها منجربه تخریب محیط زیست و افت کیفیت زندگی شده است. حتی برخی مثل بری‌ریچردز معتقدند: «اتومبیل از یک نظر می‌تواند نماد یا تبلور ویرانگری باشد. می‌دانیم که می‌توان از آن به صورت آلت قتل یا وسیله‌ای برای نابودی جان آدمیزاد استفاده کرد. این موضوع مسئولیت سنگینی را بر دوش رانندگان می‌گذارد، چرا که نه فقط باید با احتیاط برانند، بلکه هم چنین مجبورند دائماً با خیالاتی زندگی کنند که تحت اختیار داشتن چنین شیء بالقوه خطرناکی به ذهن متبادر می‌کند» (ریچاردز، 1994). لذا اتومبیل طبق این دیدگاه ماهیتی ستیزه‌جویانه دارد. اما این که خودرو بتواند از وسیله‌ای مخرب به وسیله‌ای دوست داشتنی مبدل شود، بستگی به آموزش‌های عمیق و ژرف به شهروندان دارد. هر کشوری می‌تواند انواع خودرو را تولید یا وارد نماید (البته با برنامه‌ریزی و نظر کارشناسی)، اما به موازات آن نیز باید تحولات عمیقی در ذهن استفاده‌کنندگان آن پدید آورد. در چنین حوزه و مقیاسی است که مدرسه خلاق می‌تواند جایگاه ویژه‌ای یافته و به درونی کردن هنجارهای لازم برای آن کمک شایانی نماید. 4ـ شهرهای امروز دنیا به مکانی برای تبلیغ کالاها مبدل شده است. چشمان هر شهروندی در روز باصدها بیلبورد و تابلوی تبلیغاتی برخورد می‌کند.  به نوعی ما مصرف‌کننده اجباری شکل‌ها و جملات تبلیغاتی کمپانی‌های بزرگ و شرکت‌ها هستیم. هم‌چنین استفاده از شخصیت‌های مورد علاقه مردم مثل هنرپیشه‌ها، خوانندگان، ورزشکاران و... بخش دیگری از گفتمان مصرف عصر جدید است.  مصرف به خودی خود امری ناپسند و نابهنجار تلقی نمی‌شود. اما تنوع الگوهای مصرف و گسترش بی‌حد و حصر بازار بدون توجه به مدیریت مصرف می‌تواند معضلاتی را به همراه داشته باشد. از جمله این تنش‌ها می‌توان به مشکلات روحی ـ روانی افزایش آلودگی محیط زیست و گسترش فاصله طبقاتی اشاره کرد. چه بسا خانواده‌ای برای تغذیه فرزندانشان در مدرسه از موز، کیک شکلاتی و گوشت ژیگو و سوسیس بوقلمون استفاده نمایند، در حالی که در همان زمان دانش‌آموزانی از خوردن یک وعده غذای مناسب در روز محروم باشند. لذا در مدرسه خلاق هدف این است که ضمن توجه به الگوهای نوین مصرف، آموزش و برنامه‌ریزی در این زمینه به ایجاد تناسب و تعادل هم از لحاظ رفاهی و هم در دیدگاه افراد منجر شود. 5ـ‌ توسعه زمانی می‌تواند درونی شود که ما به تمام ابعاد فیزیکی و معنوی آن بپردازیم. زندگی برای ما یک تعهد اخلاقی و هنری نیز تلقی می‌شود. ما باید با طراحی الگوهای مناسب در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، فردی و زیبایی شناختی جامعه‌ای نوین را برپا سازیم.  رهیافت‌های جدید طوری طراحی می‌شوند که به پایداری اکولوژیک کمک‌ شایانی می‌کنند، مثلاً با ترویج الگوی بازیافت زباله و یا استفاده بهینه از انرژی می‌توان به ارتقای محیط زیست شهری کمک کرد. همان‌طور که قبلاً اشاره شد، امروز ساختار شهرها در کشورهای در حال توسعه به رشد فضای غیربهداشتی و گسترش آلاینده‌های خطرناک و... منجر گردیده است. چنین مسائلی زمانی بهبود می‌یابد که در مدارس نحوه یادگیری و سوژه‌های مورد مطالعه ما تغییر کند. در رسیدن به چنین هدفی محتوای کتب درسی، نحوه تدریس و الگوهای یادگیری نوین می‌تواند نقش حائز اهمیتی را ایفا نمایند. آن‌چه مورد نظر است این است که دانش‌آموزان امروز بتوانند به دستاوردهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی خود کمک کنند و به افزایش توانمندی‌های خود در مدارس برسند.  می‌توان ذهن، فکر، احساس، قریحه، ذوق، شور، شوق، منش و خلق و خوی تک‌تک دانش‌آموزان را مبتنی براساس یک جامعه توسعه یافته تربیت نمود. به شرط آن که نقش اساسی مدرسه خلاق در این دایره فراموش نگردد و ارتباط میان نهاد آموزش و پرورش با سایر نهادها برقرار گردد. 6ـ یکی از منابع مهم در طبیعت استفاده از انرژی خورشیدی است. انرژی خورشیدی باعث صرفه‌جویی در مصرف نفت و کاهش انتشار گازهای آلاینده می‌گردد. در حال حاضر در کشور فرانسه استفاده از انرژی خورشیدی را در برخی از مدارس آغاز کرده‌اند که این امر کمک شایانی به صرفه‌جویی در مصرف انرژی‌های فسیلی و محدود می‌کند. ضمن این‌که به واسطه استفاده از فناوری‌های نوین، توانمندی‌های بشری بیشتر خواهد شد. 7ـ همان‌طور که می‌دانیم یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های توسعه در دنیای امروز، توجه به مصرف بهینه‌ی انرژی است. انرژی امری حیاتی است که بدون آن زندگی میسر نیست. لذا وقتی قرار است با انرژی زندگی نماییم لازم است نحوه‌ی استفاده از آن را بدانیم.  امروز که جوامع بشری وارد مرحله مصرف انبوه شده‌اند و تکنولوژی رفاه نسبی را برای بشر به ارمغان آورده، لازم است فرهنگ‌سازی مناسب صورت گرفته تا شهروندان جهان بدانند که ما نباید بی‌حد و حصر منابع انرژی را اتلاف نماییم چون این امر در دراز مدت منجر به آلودگی محیط زیست و از بین رفتن منابع انرژی خواهد شد. کلاس‌های مدرسه‌ی خلاق مکان مناسبی است که به دانش‌آموزان یاد داده شود که چگونه و تا چه حد مصرف ‌کنند تا زیانی به منابع انرژی وارد نشود. پی نویس: 1- Harmony 2- Congruence 3- Isner 4-Stanford University 5- Jean Giran منبع: جامعه‌شناسی آموزش و پرورش در مدرسه خلاق اطلاعات  - 1  بهمن   91